بررسی بسیار ساده آناتومی زبان + مشکلات رایج مرتبط با آن

زبان یکی از قوی ترین عضلات داخل بدن انسان است که در دهان قرار گرفته است. این عضله به جویدن غذا کمک می کند و در صحبت کردن و همچنین کمک به تنفس نقش مهمی ایفا می کند. در این مقاله هرچیزی که باید درباره این عضو ارزشمند بدانید را به زبانی ساده توضیح داده ایم.

زبان از چه بخش هایی تشکیل شده است؟

زبان به طور کلی از عضله ساخته شده است و در کف دهان قرار دارد. پوشش خارجی این عضله، چیزی به نام موکوس (mucosa) است. در سطح این عضو ساختارهایی پاپیلا قرار دارد که جوانه چشایی بر روی آن ها وجود داشته و هر کدام مسئول دریافت مزه های مختلف هستند:

• پاپیلای رشته ای: دو سوم قدامی زبان شامل جوانه های رشته ای هست. برخلاف سایر پاپیلاهای دیگر، در این بخش جوانه چشایی وجود ندارد.
• پاپیلای قارچی: همانطور که از نامشان بر میاید آن ها شبیه قارچ هستند و معمولا در طرفین نوک زبان جای دارند. این ها حدودا 1600 عدد جوانه هستند.
• پاپیلای برگی شکل: این ها در طرفین بخش انتهایی زبان قرار دارند و تقریبا شبیه چین های ناهموار بافتی هستند. حدودا 20 عدد از این پاپیلاها وجود دارد که صدها جوانه چشایی در آن ها قرار می گیرد.
• پاپیلای جامی شکل: بزرگ ترین پاپیلاهای زبانی هستند که حدود 250 عدد جوانه چشایی در آن ها پیدا می شود.

عملکرد جوانه های چشایی به چه صورت است؟

جوانه های چشایی در واقع نوعی گیرنده عصبی هستند. آن ها مزه ها را درک کرده و اطلاعات دریافتی را از طریق اتصالات عصبی مختلف به مغز ارسال می کند تا مغز اطلاعات را تجزیه و تحلیل کند. به طور کلی جوانه ها قادر هستند که مزه های زیر را به خوبی دریافت کرده و خصوصیاتشان را به مغز ارسال کنند:

• شیرین
• شور
• ترش
• تلخ
• لذیذ یا خوشایند!!

در خصوص جوانه های چشایی سوء تفاهم هایی وجود دارد. مثلا اعتقاد بر این هست که هر کدام از انواع جوانه های چشایی نامبرده در بالا، در بخش های خاصی از زبان قرار دارند و فقط یک نوع مزه را تشخیص می دهند. اما حقیقت این هست که تمام جوانه ها، هر 5 مزه اصلی را درک می کنند اما برخی ها یک مزه را بیشتر و مزه های دیگر را کمتر دریافت می کنند.

رنگ طبیعی زبان به چه صورت است؟

یک زبان سالم و طبیعی، رنگی صورتی دارد و معمولا افراد مختلف، سایه های روشن یا تیره تر این رنگ را دارند. همانطور که در بخش های بعدی بیشتر توضیح داده ایم، هر رنگی به جز چیزی که گفته شد، می تواند نشان دهنده وضعیت غیر طبیعی یا حتی بیماری باشد.

مشکلات رایج مرتبط با زبان چه هستند؟

طبق روال مقالات آناتومی بخش های مختلف دهان و دندان، در این بخش نیز مشکلاتی را بررسی می کنیم که در ارتباط با زبان هستند. سعی کرده ایم که رایج ترین مشکلات را تحت پوشش قرار دهیم با این حال این ها تمامی مشکلات مرتبط با این بافت دهانی نیستند.

دشواری در حرکت دادن زبان

اگر به هر نحوی عروق عصبی مرتبط با زبان دچار آسیب شوند ممکن است با دشواری در حرکت این بافت روبرو شویم. با این آسیب عصبی، در واقع عضلاتی که مستقیم و غیر مستقیم مسئول کنترل زبان هستند ضعیف می شوند یا حتی ممکن است فلج شوند!

یک وضعیت دیگر که می تواند به طور مشابه باعث مشکل در حرکت این بافت شود، انکیلوگلوسیا (ankyloglossia) هست. در این وضعیت زائده ای به اسم فرنوم وجود دارد که کوتاه تر از حالت طبیعی است. فرنوم در واقع همان زائده ای هست که لب بالا را به لثه و زبان را به کف دهان متصل می کند. این وضعیت باعث می شود که ادای برخی حروف و کلمات دشوار باشد و یا شیرخواره ها نتوانند به خوبی از شیر مادر تغذیه کنند.

بیشتر بخوانید: با 10 نوع مختلف زخم دهان بیشتر آشنا شوید + روش های درمان

تغییر مزه

دشچشایی یا (Dysgeusia) و ناچشایی (ageusia) دو مشکلی هستند که در آن ها ما به ترتیب مزه ها را با شدت زیادی متوجه می شویم و یا اصلا متوجه مزه ها نمی شویم. این دو وضعیت می توانند ناشی از آسیب عصبی، عفونت، برخی از داروها یا آسیب به جوانه های چشایی باشند.

بی حسی

احتمالا تاکنون حداقل یکبار متوجه شده اید که زبانتان کم حس شده یا اصلا برای مدت کوتاهی بی حس شده است. البته این وضعیت خیلی شایعی نیست، اما می تواند علل مختلفی مثل موارد زیر داشته باشد:

• واکنش آلرژیک به مواد غذایی یا شیمیایی خاص
• مشکلات مرتبط با دستگاه ایمنی بدن مانند لوپوس، اسکلرودرمی یا مولتیپل اسکلروزیس (MS).
• منقبض شدن عروق خونی کوچک که به پدیده رینود مشهور است.
• وارد شدن آسیب عصبی حین انجام درمان های دندانپزشکی یا سوراخ شدن زبان!
• کمبود برخی ویتامین ها یا مواد معدنی مانند کلسیم، آهن، روی و فسفر.

حواسمان به این نکته هم جمع باشد که برخی اوقات بی حس شدن یا احساس گزگز زبان می تواند نشانه ای از سکته مغزی باشد! بنابراین بهتر آن است که اگر بیحسی زبان همراه با افتادگی صورت، مشکل در صحبت کردن، گیجی، سرگیجه، از دست دادن بینایی یا سردرد شدید تجربه شد حتما و حتما با اورژانس تماس بگیرید چراکه ممکن است هر لحظه سکته مغزی را از سر بگذرانید.

وجود حساسیت یا زخم ها

به طور کلی زبان می تواند تحت تاثیر عفونت های جزئی و یا تحریک توسط عوامل خارجی حس ناخوشایندی را تجربه کند. مثلا سیگار کشیدن، عدم تناسب دندان های مصنوعی با قوس فکی یا حتی متاسفانه سرطان دهان هم می توانند باعث ایجاد زخم روی بافت زبان شوند.

سندروم سوزش  زبان

اگر زبان شما سوزش دارد و یا به حالتی شبیه به سوختگی دچار شده، ممکن هست به مشکلی به نام (burning mouth syndrome) دچار شده باشید. این خود به خود مشکل بزرگی نیست، سرطانی هم نیست اما می تواند به شخص مبتلا ناراحتی و حس بدی القا کند. هر شخصی ممکن هست که با این سندروم مواجه شود ولی اغلب افرادی که در دوره یائسگی قرار دارند این وضعیت را تجربه می کنند.

ماکروگلوسی

این بیماری در فارسی به اسم زبان بزرگ ترجمه شده است.  به طور طبیعی طول زبان 7.5 سانتی متر درازا و حدودا 6 سانتی متر (کمی بیشتر) پهنا دارد. اما در ماکروگلوسی ابعاد از چیزی که هست کمی بیشتر خواهد شد. چه زمانی با این مشکل روبرو می شویم؟ وقتی تروما یا ضربه به زبان وارد شود یا اینکه با وضعیتی به نام آمیلوئیدوز روبرو شویم.

گلوسیت آتروفیک

به این وضعیت زبان‌آماس یا به طور ساده تر التهاب زبان نیز گفته می شود. می دانیم که در حالت طبیعی زبان یکدست نیست و برجستگی هایی روی آن وجود دارند اما در وضعیت گلوسیت یا زبان‌آماس این برجستگی ها صاف به نظر می رسند و زبان به جای اینکه مقداری حالت زبری داشته باشد نرم خواهد شد. این وضعیت را غالبا افرادی تجربه می کنند که با کمبود ویتامین b12 یا کم خونی روبرو هستند.

تبخال

تبخال یا (Cold sores) بیشتر در قسمت های خارجی لب ایجاد می شود اما متاسفانه در برخی موارد ممکن است روی زبان یا اطراف آن نیز ایجاد شود. علت تبخال نوعی ویروس به اسم هرپس سیمپلکس (herpes simplex virus) هست. تبخال همانطور که میدانید تا حد زیادی قابل سرایت است.

تغییر رنگ

در بخش های قبلی، اشاره کردیم که رنگ طبیعی زبان سایه ای تیره یا روش تر از صورتی است. اما همیشه به این رنگ نیست و زبان می تواند به دلایل مختلفی تغییر رنگ دهد. شایع ترین تغییر رنگ ها به شکل زیر بروز می کنند:

– سفید (White tongue)

وجود لکه های سفید (کوچک یا بزرگ) روی زبان ممکن است نتیجه بیماری هایی مانند لیکن پلان، کاندیدیاز (برفک دهان) و یا لوکوپلاکی یا سایر شرایط مشابه دیگر باشد.

– قرمز یا تقریبا بنفش (Red or purple tongue)

اگر در رنگ بخش هایی از زبان (یا تمام آن) قرمزی یا حالتی بنفش به چشم بخورد، احتمالا ناشی از وضعیتی موسوم به زبان جغرافیایی باشد. البته این تنها دلیل نیست، برخی اوقات کمبود دریافت برخی ویتامین ها، تب اسکارلت و بیماری کاوازاکی نیز می توانند دلیلی برای بروز قرمزی یا رنگ بنفش باشند.

– سیاه (Black tongue)

اگر رنگ زبان به نحوی تیره رنگ شود (سیاه یا قهوه ای) احتمالا ناشی از وضعیتی به نام Black hairy tongue یا زبان مودار سیاه است. البته سوء تفاهم پیش نیاید، با اینکه در نام این بیماری، به موی سیاه اشاره شده، اما واقعا هیچ مویی روی زبان وجود ندارد. دلیل این نامگذاری بیشتر به خاطر این است که زبان مودار به نظر می رسد.

دلیل اصلی بروز چنین وضعیتی این است بر روی  filiform papillae تجمعی از باکتری ها، ذرات بسیار ریز مواد غذایی و سایر مواد دیگر ایجاد می شود.

– زرد (Yellow tongue)

رنگ زرد داخل دهان معمولا ناشی از رشد بیش از حد باکتری ها یا مصرف برخی مواد غذایی خاص هست. به جز این، سیگار کشیدن نیز می تواند باعث زرد شدن زبان شود. در برخی موارد نیز یک بیماری زمینه ای مثل پسوریازیس یا حتی یرقان هم می تواند باعث زرد رنگ شدن بخش هایی از داخل دهان و دندان شود.

چطور زبان خود را تمیز کنیم؟

دهانشویه خاصیتی که دارد این است که باکتری ها را در فضای داخلی دهان از بین می برد. با کمک دهانشویه می توان سطح خارجی زبان را نیز تا حدی تمیز کرد اما این راه حل کافی نیست. بهتر است به دهان شویه اکتفا نکنیم و در کنار آن، اسکارپر را هم امتحان کنیم. اسکارپرها در واقع محصولات بهداشتی هستند که مثل مسواک عمل می کنند اما فقط برای تمیز کردن زبان کاربرد دارند.

اگر به اسکارپر دسترسی ندارید نگران نباشید، بیشتر مسواک ها معمولا در سطح پشتی موها، یک حالت اسکارپر دارند که به صورت نقاط برجسته و فشرده بوده که قابل لمس و روئیت هستند. بعد از تمیز کردن دندان ها، می توانید زبان را با این بخش تمیز کنید.